دیدن هلالهای باریک همواره جذابیت های رصدی بسیاری دارد. ولی دیدن هلالهایی که قبلاً مشابهه آن دیده شده باشد و سن کمی از لحظة مقارنه سپری شده باشد جذابیت بیشتری نیز خواهد داشت. به خصوص این که داستان رکوردشکنی رویت هلال در چند دهة گذشته بسیار بر جذابیت آن افزوده است.
سن هلال تنها پارامتری است که در دنیا به عنوان یک رکورد جذاب مورد پذیرش قرار دارد. این پارامتر مقدار مدت زمان سپری شده پس از مقارنه را نشان میدهد. خوشبختانه این پارامتر از سال 2002 (1381 ه.ش) در اختیار ایران قرار دارد. سید محسن قاضی میرسعید رصدگر باتجربه رویت هلال این رکورد را در 7 سپتامبر 2002 (16 شهریور 1381 ه.ش) در روستای رشک بالا از توابع زرند استان کرمان به دست آورده است. این رکورد با گذشت نزدیک به 23 سال هنوز پابرجاست. این در حالی است که پیش از این افتخار رکوردشکنی در اختیار رصدگران متبحر آمریکایی بود.
در مدار رکوردشکنی
دیدن هلالهای باریک همواره جذابیت های رصدی بسیاری دارد. ولی دیدن هلالهایی که قبلاً مشابهه آن دیده شده باشد و سن کمی از لحظة مقارنه سپری شده باشد جذابیت بیشتری نیز خواهد داشت. به خصوص این که داستان رکوردشکنی رویت هلال در چند دهة گذشته بسیار بر جذابیت آن افزوده است.
بد نیست با داستان رکوردشکنی در رویت هلال آشنا شویم.
رابرت سی.ویکتور و همراهش در 6 می 1989 میلادی (16 اردیبهشت 1368 ه.ش) در مرکز شهر لَنسینگ (مرکز ایالت میشیگان) موفق به رویت هلال شوال 1409با سن 13 ساعت و 28 دقیقه و جدایی زاویهای 3/8 درجه شدند. 12 دقیقه پس از ویکتور، آقای هنفلد و دو عضو از انجمن آماتوری شهر گرند رَپیدزر در محلی به نام فیسکتاپ در بلندترین منطقه کنت کانتیِ ایالت میشیگان آمریکا موفق به رویت هلال با سن 13 ساعت و 40 دقیقه و جدایی 4/8 درجه رویت کردند. دان پیرس به اتفاق دو نفر همراه در بالای پرتگاهی مشرف به دریاچه تراویس در شهر آستین مرکز ایالت تگزاس آمریکا موفق به رویت هلال با سن 13 ساعت و 47 دقیقه و جدایی 5/8 درجه شدند. در این بین تیم 14 نفره از رصدگرانی در ایالت کلورادو و بلندیهای کوه راکی با دوربین 35×7 هلال را با سن 14 ساعت و 40 دقیقه رویت میکنند. و همینطور ران پیرسن نیز هلال را با سن 14 ساعت و 50 دقیقه با چشم مسلح رویت میکند. 11 دقیقه پس از پیرسن، استیون ان. شور و چهار نفر از دانشجویان ایشان در ارتفاع 3355 کیلومتری کوه بالدی در ایالت نیومکزیو آمریکا موفق به رویت هلال شوال 1409 با چشم غیرمسلح با سن هلال 14 ساعت و 51 دقیقه و جدایی زاویهای6/8 میشوند! هلال مذکور تنها 1درجه با افق فاصله داشته است و کماکان برای کارشناسان رویت هلال مشکوک است و چندان ورد پذیرش قرار نگرفته است.
دو رکورد ویکتورف هنفلد و پیرس به ترتیب رتبههای اول تا سوم را در آن زمان به دست آوردند. 13 ماه بعد کلینت باخ در 25 می 1990 میلادی (4 خرداد 1369) در جنوب غربی شهر اِشویل در ایالت کالیفرنیا شمالی با تلسکوپ 12 اینچ هلال ذیقعده 1410 را با سن 13 ساعت و 12 دقیقه و جدایی زاویهای 9/7 درجه رویت کرد. این رکورد به مدت 5/5 سال به عنوان رتبه 1 دنیا باقی ماند.
جیمز استم رصدگر مشهور آمریکایی در 21 ژانویه 1996 میلادی (1 بهمن 1374 ه.ش) در شهر توسان در ایالت آریزونای ایالات متحده آمریکا توانست هلال رمضان 1416 ه.ق را با سن 12 ساعت و 7 دقیقه و جدایی زاویهای 7/7 درجه پس از مقارنه رویت کند. هلال با یک تلسکوپ 8 اینچ اشمیت- کاسگرین و با سامانه موتور ردیاب رویت شد. علاوه بر استم همسر و همسایهاش نیز هلال را رویت میکنند. موقعیت مداری ماه از یک طرف و ارتفاع مناسب ماه از افق باعث شد تا استم در هوایی پاکیزه هلال را 12دقیقه پس از غروب خورشید به دام بیاندازد.
هلال رمضان 1416 را رصدگران دیگری نیز در ایالت متحده به دام انداختند تا رتبههای بعدی سن هلال را از آن خود کنند. 27 دقیقه پس از جیمز استم، پییر شوار همراه با 5 منجم آماتور دیگر در جنوب غربی شهر فینیکس در ایالت آریزونای آمریکا موفق به رویت هلال با سن 12 ساعت و 33 دقیقه و جدایی زاویهای 9/7 درجه با یک تلسکوپ 10 اینچ نیوتونی میشوند. البته 4 نفر از همراهان موفق به رویت شدند. 18 دقیقه بعد دانا پاچیک از رصدگران مشهور و کاشف ابرنواختر، در رصدگاهی مرتفع در شمال لس آنجلس موفق به رویت هلال با سن 12 ساعت و 51 دقیقه و جدایی زاویهای 8 درجه با دوربین دوچشمی 80×11 میشود. بنابراین رویت هلال رمضان 1416 با 3 رصد ارزشمند در ایالت متحده آمریکا در اذهان باقی ماند. این 3 رکورد به مدت 5 سال رتبههای 1 تا 3 دنیا را در اختیار داشتند تا اینکه حجتالاسلام و المسلمین علیرضا موحدنژاد در تاریخ 19 اوت 2001 میلادی (28 مرداد 1380 ه.ش) به همراه 3 نفر همراه دیگر از رصدگران کارآزموده در کوههای لالهزار استان کرمان در ایران موفق به رویت هلال جمادیالثانیه 1422 با سن 12 ساعت و 15 دقیقه پس از مقارنه و جدایی 6/7 درجه با دوچشمی 150×40 نظامی شوند. از جمع حاضر فقط 1 نفر به نام دکتر حمیدرضا گیاهی یزدی قبل از پنهان شدن ماه در پشت کوه نیمی از کمان ماه را رویت میکند. رکورد حاضر توانست رتبه دوم رویت هلال شامگاهی در دنیا را پس از جیمز استم از آن خود کند. ولی رکورد جدایی زاویهای از آن ایرانیان شد.
13 ماه پس از این رصد مهم، سید محسن قاضیمیرسعید در تاریخ 7 سپتامیر 2002 میلادی (16 شهریور 1381 ه.ش) به همراه 9 نفر دیگر از رصدگران کارآزموده از شهرهای تهران و کرمان از جمله استاد ارجمند آقای محمدرضا صیاد، هلال رجب 1423 را در منطقه رشک بالا در نزدیکی شهر زرند استان کرمان در کشور ایران با دوچشمی 150×40 نظامی با سن 11 ساعت و 40 دقیقه و جدایی 5/7 درجه رویت کردند. ایشان در رویت این هلال رکورد سن هلال و جدایی زاویهای را همزمان جابجا کردند.
در حدود 5/3 سال بعد اتفاقی مشابه چند رویت متوالی که در آمریکا روی داده بود در کشور ایران نیز به وقوع پیوست. با این تفاوت که هلال مذکور ارزش رصد در مشخصه جدایی زاویهای ماه از خورشید را داشت و گام ارزشمندی به سمت حد دانژن برداشته شد. در تاریخ 28 فوریه 2006 میلادی (9 اسفند 1384 ه.ش) محسن شریفی و 6 نفر دیگر از رصدگران کارآزموده از شهرهای فسا، تهران و کرمان از جمله سید محسن قاضیمیرسعید رکورددار جهانی رویت هلال، در شمال شرقی شهر نگار استان کرمان در کشور ایران با تلسکوپ 14 اینچ اشمیت- کاسگرین به اتفاق تمامی همراهان موفق به رویت هلال صفر 1427 با سن 13 ساعت و 44 دقیقه و جدایی 3/7 درجه شدند.
در جدول زیر مشخصات رصدهای فوق را می توانید مشاهده نمایید.
رصدهای مهم دیگر
در طی سال های گذشته رصدهای مهم دیگری در ایران صورت گرفته است. اگرچه در منابع معتبر بینالمللی منتشر نشده است ولی نمی توان از اهمیت آنها غافل شد. در جدول زیر فهرست رصدهای صورت گرفته هلال های جوان شامگاهی در ایران از سال 2001 تا 2014 را ملاحظه می فرمایید.
دورههای تکرار در رویت هلال
شاید این سوال در ذهن شما ایجاد شده باشد که آیا برای دیدن هلالی مشابه دورهای تکراری میتوان یافت. برای پاسخ به این سوال بایستی با مدار ماه آشنا شویم. در جایی که ماه در حال گردش به دور زمین و زمین در گردش به دور خورشید است و باعث میشود ماه نجومی و ماه قمری به وجود آید. در ماه نجومی که 212221/27 روز به طول میانجامد، یک دور حرکت انتقالی ماه به دور زمین است. در حالی که وقتی زمین به دور خورشید میگردد ماه برای رسیدن به خورشید به 2 روز و خوردهای زمان نیاز دارد که ماه قمری را شکل میدهد که به طور متوسط 530589/29 به طول میانجامد. این اتفاق باعث جابجایی ماه در مدار میشود و بایستی طی دورهای تکرارپذیر منتظر شویم تا ماه تقریبا در همان نقطه از آسمان قرار گیرد. این چرخه که در زمان بابلیها کشف شده است به چرخة ساروس شهرت یافته است. در این چرخه که حدود 18 سال و 10 یا 11 روز و حدود 8 ساعت به طول میانجامد، گرفتهای ماه و خورشید تکرار میشوند. در رویت هلال نیز این چرخه وجود دارد ولی برای دیدن هلال مشابه ممکن است به سه دورة ساروسی یعنی 54 سال زمان نیاز باشد. با این حال دقت این چرخه آنقدر بالا است که اگر هلالی قبلا در نقطة دیگر زمین دیده شده باشد را با همان پارامترهای مشابه بتوانیم رویت کنیم.
در چرخة ساروسی هلال ذیالحجه 1446 فقط با دو دوره به هلال شوال 1409 در6 می 1989 میرسیم. همان طور که اشاره شد رصدهای مهمی با چشم مسلح در این تاریخ در آمریکا گرفت که رابرت سی ویکتور توانست رکورد جدیدی با سن 13 ساعت و 28 دقیقه شد. اگر به آن گزارشها و رکوردهای بعدی دقت کنید هلالهایی مشابهه مشخصات ذیالحجه 1446 با دورینهای دوچشمی هم دیده شده است.
برای بررسی بهتر مشخصات هلال ذیالحجه 1446 در شهر اسلام آباد غرب (سمت راست) با مشخصات هلال شوال 1409 که توسط رابرت سی ویکتور در آسمان نمای آبرامز آمریکا (سمت چپ) دیده شده مقایسه شده است که شباهتهای بسیاری وجود دارد.
البته چرخة دیگری به نام متونیک وجود دارد که تقریبا 19 سال به طول میانجامد. در این چرخه ممکن است برخی از هلالهای مشابهه تقریبا با همان مشخصات تکرار شوند. متأسفانه تاکنون رصدگران در رصد هلالهای مشابه در چرخة ساروس و متونیک به علت برخورد با شرایط نامساعد جوی ناکام بودهاند. چرخة بعدی هلالی مشابهه در 15 ژوئن 2026 (25 تیر 1405 ه.ش) است. تکرار دورة ساروسی رصد هلال رکوردشکن 24 می 1990 (3 خرداد 1369 ه.ش) توسط استیون جیمز اومرا که تاکنون باقی مانده و متأسفانه امکان رکوردشکنی آن با چشم غیرمسلح در ایران فراهم نیست. ولی میتوان آخرین هلال قابل رویت بسیار جوان در ایران را تا سال 1416 مشاهده کرد.
بررسی رویتپذیری هلال شامگاهی ذی الحجه 1446
اگرچه هلال فوق در دستة هلالهای جوان و جذاب قرار دارد ولی دیدن آن با چشم مسلح در صورت شرایط مساعد جوی با دوربینهای مختلف دوچشمی نیز در ایران میسر است. به طوری که هرچه به سمت جنوب شرقی ایران برویم هلال به دوچشمی های قوی تری نیاز دارد و هرچه به سمت شمال غربی ایران بروید هلال با دوچشمیهای ضعیفتری دیده میشود.
جدول فوق مقایسهای مابین دو هلال شوال 1409 که با دوچشمی کوچک دیده شده و هلال رجب 1423 که با دوچشمی قوی دیده شده را جهت مقایسه با پارامترهای هلال ذیاالحجه 1446 نشان میدهد.
جدول زیر بررسی وضعیت رویتپذیری هلال شامگاهی ذیالحجه 1446 را در شامگاه 6 خرداد 1404 در پهنة ایران را نشان میدهد.
مشخصه های کمینه و بیشینه هلال ذیالحجه 1446 در پهنة ایران به شکل زیر است.
وضعیت رویت پذیری هلال در دنیا
بر اساس معیار آقای قاضی میرسعید با توجه به نقشة زیر هلال ذیالحجه 1446 در بخشهای شمال و غرب آسیا، شرق اروپا و مرکز آفریقا و مرکز آمریکای جنوبی با چشم مسلح و در غرب اروپا، شمال غربی آفریقا، آمریکای شمالی، مرکزی و شمال آمریکای جنوبی با چشم غیرمسلح دیده میشود.
وضعیت افق شامگاهی در رویت هلال
هلال ذیالحجه 1446 در کنارش سیارة پرنور مشتری را دارد که میتواند راهنمای بسیاری خوبی برای دیدنش باشد. استفاده از اختلاف سمت و اختلاف ارتفاع با این سیاره پیشنهاد میگردد. ضمن این که ستارة عیوق (سروش) نیز راهنمای مناسبی برای تنظیم تلسکوپها با سامانه جستجوی خودکار است.
شکار هلال در ابر و غبار
رصدگران هلال زیبای فوق علاوه بر باریک بودن و جوان بودن هلال با چالش ابر و غبار بهاری نیز مواجه هستند. بهترین پیشنهاد استفاده از ارتفاعات امن و قابل دسترس و همچنین ابزارهای قوی برای شکار این هلال جذاب است. باریک بودن هلال میتواند چالش دیدن ماه را سختتر کند و بنابراین بایستی از آخرین دادههای هواشناسی قبل از استقرار در رصدگاه استفاده کرد.
در ادامه رخگرد هلال ذیالحجه 1446 را ملاحظه میکنید که کمان ماه نسبتا پیوسته دارد و به علت قرارگیری در حضیض مداری پرنور خواهد بود.
